W pamiętnym, 1914 r., mieszkańcy Wyszatyc przeżyli chwile grozy. W pierwszym tygodniu września oddziały wojsk austro-węgierskich przystąpiły do niszczenia zabudowań wiosek położonych na przedpolu Twierdzy Przemyśl. Mieszkańcy Wyszatyc narodowości polskiej zostali wywiezieni do miejscowości Choceń w Czechach, natomiast ludność rusińska (Ukraińcy) do Karyntii w Austrii.
Od 3 do 6 lipca br., z inicjatywy ks. proboszcza Andrzeja Pokrywy, Stowarzyszenie Inicjatyw Oświatowych działające przy Zespole Szkół w Wyszatycach zorganizowało wyjazd do miasta Choceń, do którego prawie sto lat temu wysiedlono polskich mieszkańców Wyszatyc. Stroną organizacyjną wyjazdu zajęła się Beata Oś-Oziembłowska, prezes Stowarzyszenia. Natomiast merytoryczną stroną wizyty w Republice Czeskiej zajął się piszący te słowa, wcześniej nawiązując kontakty z władzami miasta Choceń: Mirosławem Kuczerą - starostą Chocenia oraz dyrektorem miejscowego muzeum - Michałem Hofmanem. Całość wyjazdu dokumentował niestrudzony w swojej kronikarskiej pasji Tadeusz Kochanowicz. Po drodze odwiedziliśmy Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach i klasztor Benedyktynów w Tyńcu.
Wieś Wyszatyce została w 1914 r. prawie doszczętnie spalona. Nowy, murowany kościół pw. św. Mikołaja Biskupa, poświęcony w 1905 r., oraz piękna murowana cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego z 1908 r. zostały zburzone. Z kościoła udało się wynieść ławki, szaty i naczynia liturgiczne. Dzięki sprytowi ks. proboszcza Antoniego Feliksa Witkowskiego, który przekupił okowitą żołnierzy, założyli oni ładunki wybuchowe powyżej mensy ołtarza głównego. W wyniku wybuchu nie ucierpiał ołtarz i tabernakulum. Ludność miejscowa pozostawiła cały swój dobytek, zwierzęta, zbiory. Kilkudziesięciu mężczyzn powołano do wojska, a kobiety, dzieci i osoby starsze udały się w daleką, ponad 500-kilometrową podróż w nieznane. Ludność czeska przyjęła wysiedleńców z życzliwością, chociaż na początku warunki bytowania były niezwykle trudne. Zbliżała się jesień i zima, a obóz nie był gotowy na przyjęcie tysięcy wysiedleńców z Galicji. W dodatku niedaleko od organizowanego obozu dla wysiedleńców, założono obóz dla jeńców rosyjskich, których ogromne rzesze napływały codziennie pod koniec 1914 r. Wraz z nimi pojawiły się groźne choroby zakaźne: tyfus, cholera, ospa, którymi zarażali się mieszkańcy obozu dla wychodźców. Na początku warunki bytowe były niezwykle trudne, a śmiertelność wśród dzieci i osób starszych ogromna. Ukazujący się w tym czasie w Galicji tygodnik „Nowości Ilustrowane” zamieszczał szczegółowe informacje o losie ludności przebywającej na przymusowym wysiedleniu. Ludność mieszkała w barakach, które zbudowano na gruntach należących do fabrykanta z Chocenia, Rubitsztyka. Obóz składał się z 37 ogromnych baraków, każdy o długości 66 m, szerokości 13 m, wysoki na 4 m. Poza tym było jeszcze 14 budynków: magazyny prowiantowe, budynek szkolny, administracyjny, zakład kąpielowy, pralnia, szpital, kościół, później także ochronka dla dzieci.
Podczas naszej wizyty w Choceniu patrzyliśmy na ten teren, gdzie przed prawie stu laty był opisany wyżej obóz. Zachował się układ ulic, tak jak w obozie tylko, że zamiast baraków obecnie stoją piękne domki jednorodzinne. Miasto Choceń, położone w dolinie rzeki Cicha Orlica, liczy obecnie ok. 10 tys. mieszkańców. Jest bardzo zadbane, czyste, a na miejscowym cmentarzu katolickim znajduje się krzyż, który symbolizuje zbiorową mogiłę tych, którzy zmarli w obozie. Cmentarz, na którym grzebano zmarłych wychodźców nie istnieje. Podczas jego likwidacji, doczesne szczątki zmarłych zebrano i pochowano na tym cmentarzu.
Ks. Andrzej Pokrywa odprawił Mszę św. w intencji zmarłych wychodźców z Wyszatyc i wszystkich ofiar I wojny światowej z naszej parafii. Po niej udaliśmy się na miejsce byłego cmentarza, z którego symboliczną garść ziemi Tadeusz Kochanowicz zabrał do Wyszatyc. W stosownym czasie urna z tą ziemią spocznie w specjalnie przygotowanym miejscu na cmentarzu w Wyszatycach. Po modlitwie na miejscowym cmentarzu opuściliśmy piękne miasteczko Choceń, żegnani przez towarzyszącego nam dyrektora muzeum Michała Hofmana, który był mile zaskoczony wizytą, z ogromną ciekawością reagował na nasze zainteresowanie losem wysiedleńców. Udostępnił nam zachowany album ze zdjęciami dokumentującymi życie w obozie i zaznaczył, że obozowy kościół istniał jeszcze do 1983 r. Przyrzekł, że dokona wnikliwej oceny archiwaliów, szczególnie w archiwum w Litomyślu i Usti nad Orlicą. Szczególnie zależy nam na zdobyciu listy wysiedlonych, urodzonych i zmarłych na wychodźstwie. Ze względu na duże zainteresowanie problemem po obu stronach, mamy nadzieję, że wzajemne kontakty zostaną podtrzymane.
W drogę powrotną udaliśmy się przez Zamberk do miejscowości Kraliky, na terenie której znajduje się góra z zespołem klasztornym i świątynią pw. Matki Bożej Wniebowziętej. Niestety od przeszło dwóch miesięcy nie ma tam księży. Kościół czeski ratuje się duchownymi z Polski i Słowacji, gdyż w Czechach wyświęca się tylko kilkunastu księży rocznie.
Następny dzień minął na zwiedzaniu Kotliny Kłodzkiej, niezwykłego sanktuarium w Wambierzycach i muzeum ruchomej szopki, którą niestrudzony budowniczy cierpliwie budował 27 lat. Ruchome figury w zdecydowanej większości napędzane są skomplikowanym układem mechanicznym. Kłodzko urzekło wszystkich pięknem zabytków z XIV-wiecznym kościołem pw. Wniebowzięcia NMP.
Wysiedleńcy z Wyszatyc powrócili do swojej wioski po prawie 800 dniach nieobecności. Około 60 osób, dzieci i osób dorosłych pozostało na czeskiej ziemi. Ci, którzy wrócili, rozpoczęli trud odbudowy wsi, w tym drewnianego kościoła, który w 1931 r. został zastąpiony murowaną budowlą, wzniesioną na ocalałych szczątkach murów poprzedniej świątyni. Ks. proboszcz Antoni Witkowski, wspólnie ze swoimi parafianami, na przestrzeni 30 lat zbudował trzy kościoły. Oto niezwykła historia zwykłych ludzi.