Szlaki turystyczne odgrywają bardzo ważną rolę w polityce każdej jednostki organizacyjnej administracji kraju - podkreśla dr Mieczysław Wojecki - geograf, krajoznawca i regionalista w opracowaniu „Kamienne krzyże pokutne w województwie lubuskim”. - W województwie lubuskim mamy (według danych z 2008 r.) ok. 4200 km szlaków oznakowanych, w tym 2628 km nizinnych, 1490 km rowerowych i 74 km kajakowych. Przeciętny turysta wędrujący województwem lubuskim nie zdaje sobie często sprawy z wielkich walorów szlaków tematycznych.
Krzyże i inne zabytki pokutne znajdujące na terenach ziemi lubuskiej należą do jednych z najciekawszych w Polsce. Stąd - na początek wakacji - szlaki tematyczne opracowane przez Mieczysława Wojeckiego, prezentujące kamienne krzyże pokutne.
Do tej pory odkryto w Lubuskiem 45 takich zabytków prawa średniowiecznego. Znajdują się one w 30 miejscowościach. Na wytrwałych poszukiwaczy czeka jeszcze 45 zaginionych zabytków - 38 krzyży pokutnych, 4 pręgierze, 2 kamienie mordercze i 1 kamień graniczny. Najwięcej tych małych zabytków przepadło w gminie Żagań - 10, Gubin - 6 i Żary - 5.

Szlak kamiennych krzyży pokutnych przez ziemię łużycką

Liczący 266 km szlak prowadzi przez Nowy Zagór, Gubin, Markosice, Koło, Raszyn, Lubsko, Jasień, Roztoki, Lubanice, Żary, Lutynkę, Witoszyn Dolny, Nowoszów, Rudawicę, Żagań i Zieloną Górę. Przemierzając ten szlak, spotkać można na nim 18 zabytków pokutnych:

Nowy Zagór (gmina Dąbie) - krzyż znajduje się wewnątrz muru przykościelnego po lewej stronie w parafii pw. św. Antoniego Padewskiego. Jest to krzyż łaciński wykonany z granitu. Najstarsza wzmianka o krzyżu pochodzi z 1921 r.;

Gubin - na skrzyżowaniu ulic Śląskiej i Kołłątaja znajdują się 3 granitowe krzyże, zniekształcone o nieregularnych kształtach, otoczone ceglanym murkiem;

Markosice - przy polnej drodze znajduje się jedyny na naszych terenach zabytek w kształcie krzyża maltańskiego. Krzyż został przeniesiony i wkopany w to miejsce w 1891 r.;

Koło (gmina Brody) - duży granitowy krzyż znajduje się na tyłach ogrodu, przy ścieżce prowadzącej do kościoła, ogrodzony drewnianym płotkiem. Oprócz znacznych rozmiarów (155 cm) posiada wyryte z obu stron narzędzie zbrodni - wypukły miecz;

Raszyn (gmina Lubsko) - krzyż granitowy znajduje się w lesie, w połowie drogi Lubsko - Osiek, przy pieszym szlaku czerwonym. Krzyż jest mocno przechylony, niegdyś znaczył starą granicę branderbursko-saksońską;

Lubsko - zrekonstruowany krzyż granitowy wmurowany w przykościelny mur na terenie parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Pochodzi ze Strzegowa k. Gubina. Zdobił grób francuskiego oficera armii napoleońskiej zastrzelonego w 1813 r.;

Jasień - najmniejszy krzyż pokutny w Polsce - ma 37 cm. Umieszczony jest przy cokole kościoła pw. Matki Bożej Różańcowej. Jego ramiona i głowa są mocno zaokrąglone. Wykonany został z połówki kamienia młyńskiego;

Roztoki (gmina Jasień) - wolno stojący łaciński krzyż, znajduje się przy głównym placu wiejskim, naprzeciw dawnej gospody. Ramiona i głowa zaokrąglone działaniem czynników zewnętrznych;

Lubanice (gmina Żary) - 2 metrowe krzyże łacińskie wmurowane na szczytach kościoła pw. Matki Bożej Różańcowej. Legenda mówi o człowieku, który za młodu popełnił zbrodnię, za którą odpokutował w życiu - śmiercią 11 dzieci. Postanowił wybudować kościół z 2 krzyżami - wtedy urodziło mu się 12. dziecko;

Żary - w dzielnicy Kunice znajduje się jedyna w województwie lubuskim kaplica pokutna. Stoi po prawej stronie drogi do Kunic Żarskich, 850 metrów od wiaduktu kolejowego, obok przebiega niebieski szlak turystyczny;

Lutynka (gmina Wymiarki) - obok kościoła pw. św. Anny, na skarpie przy murze cmentarza kościelnego na prawo od bramy stoją 2 krzyże. Jeden z nich jest najstarszym krzyżem pokutnym odnalezionym na terenach lubuskich, widnieje na nim data 1418 r.;

Witoszyn Dolny (gmina Wymiarki) - krzyż jest wmurowany w mur cmentarza kościelnego od strony głównej drogi. Zwraca uwagę nietypowym kształtem przypominającym strzałę. Znajduje się nad nim tablica z inskrypcją w języku niemieckim, z której wynika, iż tu Jan II Żagański otrzymał wiadomość o śmierci swojego brata Baltazara;

Nowoszów - trudny do odnalezienia krzyż z piaskowca znajduje się na działce leśnej 58 a. Po pożarze lasu w 1974 r. przez kilka lat leżał wśród zgliszczy, odnaleziony podczas prac rekultywacyjnych. Zniszczony - brak mu ramion;

Rudawica (gmina Żagań) - krzyż łaciński z czerwonego granitu wmurowany w południową ścianę kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Szlak kamiennych krzyży pokutnych przez ziemię śląską

Drugi szlak opracowany przez Mieczysława Wojeckiego liczy sobie 265,5 km i wiedzie od Zielonej Góry poprzez Ochlę, Jeleniów, Kotowice, Chotków, Dzietrzychowice, Stary Żagań, Starą Kopernik, Szprotawę, Niegosławice, Kandlewo, Konradowo, Bytom Odrzański, Miłaków, Gołaszyn, Borów, Mirocin Dolny i Ługi. Znajdziemy na nim ponad 20 tych małych zabytków.

Ochla (gmina Zielona Góra) - mały krzyż z piaskowca, znajdujący się na lewo od schodów prowadzących na cmentarz przy kościele pw. Trójcy Świętej. Zabytek datowany jest na 1604 r.;

Jeleniów (gmina Zielona Góra) - ponad metrowy krzyż z piaskowca, znajduje się w lesie - ok. 3 km na zachód od Jeleniowa i ponad 2 km na północ od drogi Jeleniów - Niwiska. Datowany na 1863 r. W latach 1974-76 został zniszczony. Rozbity na 6 kawałków został odnaleziony w 1983 r.;

Kotowice (gmina Nowogród Bobrzański) - krzyż ze zlepieńca, znajduje się przy wejściu do nieczynnego cmentarza, w południowej części wsi;

Chotków (gmina Brzeźnica) - metrowy krzyż wmurowany we wschodni szczyt kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny;

Dzietrzychowice (gmina Żagań) - krzyż ze zlepieńca, znajduje się w murze po prawej stronie od południowego wejścia na teren przy kościele pw. św. Jana Chrzciciela;

Stary Żagań - 4 krzyże w murze ściany przykościelnej, po prawej stronie od wejścia do kościoła pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski. Krzyże są ustawione równo z poziomem gruntu;

Stara Kopernia (gmina Żagań) - 2 krzyże łacińskie ze zlepieńca. Pierwszy z nich znajduje się poniżej wzniesienia z kościołem pw. św. Jadwigi, między szkołą a sklepem, na rozwidleniu dróg polnych. Drugi znajdziemy przy starej drodze do Sieradza. Krzyż ten był kilka razy łamany i niszczony, mocno zwietrzały;

Szprotawa-Puszczykowo - krzyż koniczynowy, znajduje się na rogu ulic Kraszewskiego i Kościelnej. Widoczny jest na nim słaby zarys miecza;

Niegosławice - krzyż z piaskowca przy głównej drodze, na prawo od wschodniej bramy wejściowej na cmentarz przykościelny. Zniszczony - brak mu prawego ramienia. Ponownie wkopany i zabezpieczony w 1980 r.;

Kandlewo (gmina Szlichtyngowa) - krzyż wyciosany w sposób prymitywny z piaskowca. Stoi w miejscu pojedynku 2 szwedzkich oficerów. Znajduje się w ogrodzie na terenie prywatnej posesji;

Konradowo (gmina Wschowa) - 2 krzyże z piaskowca; pierwszy stoi w ogrodzie, drugi na cmentarzu na lewo od wejścia przy kościele pw. św. Jakuba Apostoła. Obydwa znaczą miejsca pojedynków rosyjskich oficerów.

Bytom Odrzański - znajduje się tu 5 krzyży łacińskich wmurowanych poziomo w naroża wieży kościoła pw św. Hieronima. Jest to najliczniejsze zgrupowanie krzyży na Śląsku;

Miłaków (gmina nowe Miasteczko) - niewielki krzyż z zaokrąglonymi ramionami, znajdujący się po południowej stronie skrzyżowania drogi głównej i bocznej, prowadzącej do kościoła;

Gołaszyn (gmina Nowe Miasteczko) - krzyż św. Antoniego ze zlepieńca znajduje się na łące w płd.-wsch. rogu skrzyżowania drogi wiejskiej z drogą główną Zielona Góra - Wrocław, metr poniżej poziomu drogi;

Borów Wielki - 3 krzyże pokutne; pierwszy - ok. 30 m na wschód od kościoła pw. św. Wawrzyńca; 2 kolejne to jedne z ostatnich znalezisk odkryte podczas zmiany elewacji na kościele pw. św. Wawrzyńca w lutym 2009 r.;

Mirocin Dolny (gmina Kożuchów) - krzyż łaciński znajdujący się w lesie w połowie drogi Kożuchów - Mirocin Dolny; jest omszały, mocno zaokrąglone ramiona; należy do najtrudniejszych do odszukania;

Ługi (gmina Otyń) - metrowy krzyż z rudy darniowej wmurowany we wschodni szczyt kościoła pw. św. Wawrzyńca.

Wszystkie zabytki oznakowane są tabliczkami, na których zamieszczona jest informacja „Krzyż pokutny XIV-XVI wiek - stawiany przez zabójcę na miejscu zbrodni”.

(Za pomoc w przygotowaniu materiału dziękuję Mieczysławowi Wojeckiemu).

Krzyż Pojednania

Kamienne krzyże pokutne, zwane również krzyżami pojednania, stawiano od czasów średniowiecza w miejscu popełnienia przestępstwa. Przyjmuje się, iż w XIII wieku zaczęto sporządzać pisemne porozumienia, zwane traktatami pokutnymi „Compositio”. Umowy te zawierano między rodziną ofiary a mordercą w obecności władz Kościoła. Na mocy traktatu skazany zmuszony był do pokrycia kosztów pogrzebu, procesu sądowego, w tym strawy i piwa dla sędziego, oraz podporządkowania się wyrokowi sądowemu. Na wyrok przeważnie składały się: pokrycie wydatków związanych z pogrzebem ofiary, zamówienie nabożeństwa żałobnego, dostarczenie Kościołowi określonej ilości wosku czy odbycie pielgrzymki. Wobec rodziny zmarłego zbrodniarz zobowiązany był łożyć na żonę i dzieci ofiary oraz pomagać. W miejscu popełnienia przestępstwa musiał postawić kamienny krzyż pokutny lub kamienną kapliczkę. Rodzina wyrzekała się zemsty, a pod krzyżem było zawierane pojednanie z zabójcą. Po spełnieniu pokuty mógł nastąpić powrót grzesznika do normalnego życia. Po XV wieku ten układ zanikł i tylko na miejscu zbrodni ustawiano krzyż.