Reconciliatio et paenitentia

Zakończenie

35. Przy końcu tego Dokumentu pragnę powtórzyć Wam wszystkim słowa apostolskiego napomnienia, jakie w krytycznej godzinie początków Kościoła pierwszy Biskup Rzymu skierował „do wybranych, przybyszów wśród rozproszenia... którzy wybrani zostali według tego, co przewidział Bóg Ojciec: bądźcie wszyscy jednomyślni, współczujący, pełni braterskiej miłości, miłosierni, pokorni!”200. Apostoł poleca: „Bądźcie wszyscy jednomyślni...”, ale od razu ostrzega przed grzechami przeciwko jednomyślności i pokojowi, których należy się wystrzegać: „Nie oddawajcie złem za złe ani złorzeczeniem za złorzeczenie! Przeciwnie zaś, błogosławcie! Do tego bowiem jesteście powołani, abyście odziedziczyli błogosławieństwo”. Kończy słowem zachęty i nadziei: „Kto zaś będzie Wam szkodził, jeśli gorliwi będziecie w czynieniu dobra?”201.

Ośmielam się, w godzinie dziejów nie mniej krytycznej, powiązać moją Adhortację z napomnieniem Księcia Apostołów, który pierwszy zasiadał na Katedrze rzymskiej jako świadek Chrystusa i pasterz Kościoła, i tu „przewodniczył miłości” wobec całego świata. W łączności z biskupami, następcami Apostołów, i wsparty przez kolegialną refleksję, którą wielu z nich, zgromadzonych na Synodzie, poświęciło tematom i problemom pojednania, pragnąłem przekazać Wam w duchu rybaka z Galilei to, co on mówił do naszych odległych w czasie, a tak złączonych sercem braci w wierze: „Bądźcie wszyscy jednomyślni... Nie oddawajcie złem za złe...”, bądźcie „gorliwi w czynieniu dobra”202, dodając: „Lepiej bowiem - jeżeli taka wola Boża - cierpieć dobrze czyniąc, aniżeli czyniąc źle”203.

To pouczenie jest całe przeniknięte słowami, które Piotr usłyszał od samego Chrystusa, i treściami wchodzącymi w zakres Jego „Dobrej Nowiny”: nowe przykazanie wzajemnej miłości; gorące pragnienie jedności i dążenie do niej; błogosławieństwa miłosierdzia i cierpliwego znoszenia prześladowań dla sprawiedliwości; odpłacanie dobrem za zło; przebaczanie uraz; miłość nieprzyjaciół. W tych słowach i w tych treściach zawarta jest pierwotna i transcendentna synteza etyki chrześcijańskiej, czy - wyrażając to lepiej i głębiej - synteza duchowości Nowego Przymierza w Jezusie Chrystusie.

Polecam Ojcu, bogatemu w miłosierdzie, polecam Synowi Bożemu, który stał się człowiekiem, naszym Odkupicielem i Sprawcą pojednania, polecam Duchowi Świętemu, który jest źródłem jedności i pokoju, to moje ojcowskie i pasterskie wezwanie do pokuty i pojednania. Niech Trójca Przenajświętsza, godna wszelkiej czci, sprawi, że to maleńkie ziarnko, które teraz powierzam szlachetnej glebie tylu serc ludzkich, wzejdzie w Kościele i w świecie.

Ufając, że przyniesie ono w niedługim czasie obfite owoce, zachęcam wszystkich, by wraz ze mną zwrócili się do Chrystusowego Serca, które jest wymownym znakiem Bożego miłosierdzia, „przebłaganiem za grzechy nasze”, „pokojem i pojednaniem”204, i by czerpali zeń wewnętrzną siłę do wzgardzenia grzechem i nawrócenia się do Boga oraz by znajdowali tam Bożą łaskawość, która odpowiada miłością na ludzką skruchę.

Zachęcam Was także, byście wraz ze mną zwrócili się do Niepokalanego Serca Maryi, Matki Jezusa, w której „dokonało się pojednanie Boga z ludzkością... dokonało pojednanie, gdyż otrzymała Ona od Boga pełnię łaski na mocy odkupieńczej ofiary Chrystusa”205. Istotnie, Maryjo na mocy swego Boskiego macierzyństwa stała się prawdziwie sprzymierzeńcem Boga w dziele pojednania206.

Dłoniom tej Matki, której „fiat” naznaczyło początek owej „pełni czasu”, w której Chrystus dokonał pojednania człowieka z Bogiem, i Jej Niepokalanemu Sercu, któremu wiele razy zawierzyliśmy całą ludzkość gnębioną grzechem, rozdartą napięciami i konfliktami - zawierzam teraz w sposób szczególny to pragnienie, by za Jej wstawiennictwem ludzkość odkrywała drogę pokuty, jedyną, która może ją doprowadzić do pełnego pojednania i by drogą tą postępowała.

Wam wszystkim, którzy w duchu kościelnej komunii, w posłuszeństwie i w wierze207 zechcecie przyjąć wskazania, sugestie i zarządzenia zawarte w tym Dokumencie, starając się wprowadzać je w żywą praktykę duszpasterską, z serca udzielam Apostolskiego Błogosławieństwa. W Rzymie, u św. Piotra,
dnia 2 grudnia 1984 roku,
w pierwszą Niedzielę Adwentu,
w siódmym roku mojego Pontyfikatu.
Jan Paweł II, papież

1. Mk 1, 15.

2. Por. JAN PAWEŁ II, Przemówienie inauguracyjne na III Konferencji Ogólnej Episkopatu Ameryki Łacińskiej, III, 1-7: AAS 71 (1979), 198-204.

3. Wizja „rozbitego świata” jawi się u licznych pisarzy współczesnych, chrześcijańskich i niechrześcijańskich, świadków położenia człowieka w tej naszej umęczonej epoce.

4. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 43. 44; Dekr. o posłudze i życiu kapłanów, Presbyterorum ordinis, 12; PAWEŁ VI, Encyklika Ecclesiam suam: AAS 56 (1964), 609-659.

5. O podziale wewnątrz tego ciała, którym jest Kościół, pisał żarliwie u jego zarania Św. Paweł apostoł w znanym fragmencie 1 Kor 1, 10-16. Do tychże Koryntian zwróci się po latach św. Klemens Rzymski, aby napiętnować rozdarcie w łonie owej wspólnoty: por. Lettera ai Corinzi, III-VI; LVII: Patres Apostolici, wyd. FUNK, I, 103-109; 171-173. Wiemy, że poczynając od najdawniejszych Ojców niepodzielna szata Chrystusa, nie rozdarta przez żołnierzy, stała się obrazem jedności Kościoła: por. ŚW. CYPRIAN, Dc Ecclesiae catholicae unitate, 7: CCL 3/1, 254 n.; ŚW. AUGUSTYN, In Iohannis Evangelium tractatus, 118, 4: CCL 36, 656 n.; Św. BEDA CZCIGODNY, In Marci Evangelium expositio, IV, 15: CCL 120, 630; In Lucae Evangelium expositio, VI, 23: CCL S 120, 403; In S. Ioannis Evangelium expositio, 19: PL 92, 911 n.

6. Enc. Pacem in terris, duchowy testament Jana XXIII (por. AAS 55 [1963], 257-304) jest często uważana za „dokument społeczny” oraz za „orędzie polityczne” i jest nim rzeczywiście, jeśli się przyjmie te wyrażenia w całej ich rozciągłości Wypowiedź papieska jest bowiem - tak wydaje się po upływie dwudziestu lat od jej ogłoszenia - czymś więcej niż jakąś strategią odnośnie do współżycia ludów i narodów; jest naglącym przypomnieniem najwyższych wartości, bez których pokój na ziemi staje się mrzonką. Jedną z tych wartości jest właśnie pojednanie, między ludźmi, do którego to tematu tylekroć powracał Papież Jan XXIII. O Pawle VI wystarczy przypomnieć, że wzywając cały Kościół i wszystek świat do obchodzenia Roku Świętego 1975, pragnął by „odnowa i pojednanie” były centralną idea tego ważnego Jubileuszu. Nie powinno się też zapomnieć katechez, które poświęcił temu przewodniemu tematowi również dla uwydatnienia samego Jubileuszu.

7. „Ten szczególny czas, w którym każdy chrześcijanin wezwany jest do głębszego urzeczywistnienia swego wezwania do pojednania z Ojcem w Synu” - pisałem w Bulli ogłaszającej jubileuszowy Rok Odkupienia - „tylko wtedy osiągnie w pełni swój cel, kiedy przekształci się w nowy wysiłek każdego i wszystkich na rzecz pojednania nie tylko wśród wszystkich uczniów Chrystusa, ale też pomiędzy wszystkimi ludźmi” (Bulla „Aperite portas Redemptori”, 3: AAS 75 [1983], 93).

8. Temat Synodu brzmiał: „Pojednanie i pokuta w posłannictwie Kościoła”.

9. Por. Mt 4, 17; Mk 1, 15.

10. Por. Łk 3, 8.

11. Por. Mt 16, 24-26; Mk 8, 34-36; Łk 9, 23-25.

12. Por. Ef 4, 23 n.

13. Por. 1 Kor 3, 1-20.

14. Por. Kol 3, 1 n.

15. „W imię Chrystusa prosimy: pojednajcie się z Bogiem!” (2 Kor 5, 20).

16. „... chlubić się możemy w Bogu przez Pana naszego Jezusa Chrystusa, przez którego teraz uzyskaliśmy pojednanie” (Rz 5, 11; por. Kol 1, 20).

17. SOBÓR WAT. II wypowiedział się na ten temat w następujących słowach: „Zakłócenie równowagi, na które cierpi dzisiejszy świat, w istocie wiąże się z bardziej podstawowym zachwianiem równowagi, które ma miejsce w sercu ludzkim. W samym bowiem człowieku wiele elementów zwalcza się nawzajem. Bedąc bowiem stworzeniem, doświadcza on z jednej strony wielorakich ograniczeń, z drugiej strony czuje się nieograniczony w swoich pragnieniach i powołany do wyższego życia. Przyciągany wielu ponętami, musi wciąż wybieać pomiędzy nimi i wyrzekać się niektórych. Co więcej, będąc słabym i grzesznym, nierzadko czyni to. Czego nie chce, nie zaś to, co chciałby czynić (por. Rz 7, 14 n.). Stąd cierpi rozdarcie w samym sobie, z czego z kolei tyle i tak wielkich rozdźwięków rodzi się w społeczeństwie” (Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym, Gaudium et spes, 10).

18. Por. Kol 1, 19 n.

19. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Dives in misericordia, 5-6: AAS 72 (1980), 1193-1199.

20. Łk 15, 11-32.

21. Księga Jonasza jest w Starym Testamencie doskonałym uprzedzeniem i figurą tego aspektu przypowieści. Grzech Jonasza polegał na tym, że to mu „nie podobało się... i oburzył się”, gdyż Bóg jest „łagodny i miłosierny, cierpliwy i pełen łaskawości, litujący się nad niedolą”, jest tym, który „sprawił, że krzew rycynusowy... który w nocy wyrósł i w nocy zginął”, i że nie zrozuniał, iż Pan „mial litość nad Niniwą” (por. Jon, 4).

22. Rz 5, 10 n.; por. Kol 1, 20-22.

23. 2 Kor 5, 18. 20.

24. J 1, 52.

25. Por. Kol 1, 20.

26. Syr 44, 17.

27. Ef 2, 14.

28. III Modlitwa eucharystyczna.

29. Por. Mt 5, 23 n.

30. Mt 27, 46; Mk 15, 34; Ps 22 [21], 2.

31. Por. Ef 2, 14-16.

32. ŚW. LEON WIELKI, Tractatus 63 (De pasione Domini 12), 6; CCL 138/A, 386.

33. 2 Kor 5, 18 n.

34. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 1.

35. „Kościół ze swej natury zawsze niesie pojednanie i przekazuje innym dar, który sam otrzymał, dar przebaczenia i pojednania z Bogiem” (JAN PAWEŁ II, Przemówienie w Liverpoolu [30 maja 1982 r.]: Insegnamenti V 2 [1982], 1992).

36. Por. Dz 15, 2-33.

37. Por. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi, 13: AAS 68 (1976), 12 n.

38. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. Apost. Catechesi tradendae, 24: AAS 71 (1979), 1297.

39. Por. PAWEŁ VI, Enc. Ecclesiam suam: AAS 56 (1964) 609-659.

40. 2 Kor 5, 20.

41. Por. 1 J 4, 8.

42. Por. Mdr 11, 23-26; Rdz 1, 27; Ps 8, 4-8.

43. Por. Mdr 2, 24.

44. Por. Rdz 3, 12 n.; 4, 1-16.

45. Ef 12, 4.

46. Por. Ef 1, 10.

47. J 13, 34.

48. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 38.

49. Por. Mk 1, 15.

50. 2 Kor 5, 20.

51. Ef 2, 14-16.

52. Por. ŚW. AUGUSTYN, De civitate Dei XXII, 17: CCL 48, 835 n.: ŚW. TOMASZ, Summa Theologiae III, q. 64, a. 2 ad 3.

53. Por. PAWEŁ VI, Przemówienie na zakończenie III Sesji Sob. Wat. II, (21 listopada 1964 r.): AAS 56 (1964), 1015-1018.

54. SOBóR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 39.

55. Por. SOBÓR WAT. II, Dekr. o ekumeniźmie Unitatis redintegratio, 4.

56. 1 J 1, 8 n.

57. 1 J 3, 20; por. odniesienie do tego fragmentu w moim przemówieniu podczas Audiencji ogólnej, 14 marca 1984 r.; Insgnamenti, VII, 1 (1983), 683.

58. Por. 2 Sm 11-12.

59. Ps 51 [50], 5 n.

60. Łk 15, 18. 21.

61. Lettere, Firenze 1970, I, ss. 3 n.; II Dialogo della Divina Providenza, Roma 1980, passim.

62. Rz 3, 23-26.

63. Por. Ef 1, 18.

64. Por. Rdz 11, 1-9.

65. Por. Ps 127 [126], 1.

66. Por. 2 Tes 2, 7.

67. Por. Rz 7, 7-25; Ef 2, 2; 6, 12.

68. Jest to wymowna terminologia, która posługuje się Septuaginta i Nowy Testament w odniesieniu do grzechu. Najczęściej używane jest określenie humartia i słowa o tym samym rdzeniu. Wyraża ono ideę uchybienia mniej lub bardziej poważnego, czy to przeciwko normie czy prawu, czy też przeciwko osobie, a nawet przeciwko jakiemuś bóstwu. Grzech jednak bywa również nazywany adikia, co wyraża tutaj pojęcie popełnienie niesprawiedliwości. Używa się także parabasis lub przekroczenie; asébeia, niegodziwość, i inne określenia; wszystkie one razem dają obraz grzechu.

69. Rdz 3, 5: „Tak jak Bóg będziecie znali dobro i zło”; por. także w. 22.

70. Por. Rdz 3, 12.

71. Por. Rdz 4, 2-16.

72. Wyrażenie to pochodzi od pisarki francuskiej ELISABETH LESEUR, Journal et pensées de chaque jour, Paris 1918, s. 31.

73. Por. Mt 22, 39; Mk 12, 31; Łk 10, 27 n.

74. POR. KONGR. DO SPRAW NAUKI WIARY, Instr. o niektórych aspektach „teologii wyzwolenia”, Libertatis nuntius (6 sierpnia 1984 r.), IV, 14-15; AAS 76 (1984), 885 n.

75. Por. Lb 15, 30.

76. Por. Kpł 18, 26-30.

77. Por. Kpł 19, 4.

78. Por. Kpł 20, 1-7.

79. Por. Wj 21, 17.

80. Por. Kpł 4, 2 n.; 5, 7-6; Lb 15, 22-29.

81. Por. Mt 5, 28; 6, 23; 12, 31 n.; 15, 19; Mk 3, 28-30; Rz 1, 29-31; 13, 13; Jk 4.

82. Por. Mt 5, 17; 15, 1-10; Mk 10, 19; Łk 18, 20.

83. 1 J 5, 16n.

84. Por. J 17, 3.

85. Por. 1 J 2, 22.

86. Por. 1 J 5, 21.

87. Por. 1 J 5, 16-21.

88. Mt 12, 31 n.

89. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa Theologiae II-II, q. 14, aa. 1-3.

90. 1 J 3, 20.

91. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa Theologiae II-II, q. 14, a. 3, ad 1.

92. Por. Flp 2, 12.

93. Por. ŚW. AUGUSTYN, De spiritu et littera, XXVIII: CSEL 60, 20 n.; Ennarat in ps. 39, 22: CCL 38, 441; Enchiridion ad Laurentium de fide et spe et caritate, XIX, 71: CCL 46, 88; In Iohannis Evangelium tractatus, 12, 3, 14: CCL 36, 129.

94. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa Theologiae I-II, q. 72, a. 5.

95. Por. SOBÓR TRYDENCKI, Sesja VI De iustificatione, rozdz. II i kan. 23, 25, 27: Conciliorum Oecumenicorum Decreta, Bologna 1973, 671. 680 n. (DS 1573. 1575. 1577).

96. Por. SOBÓR TRYDENCKI, Sesja VI De iustificatione, rozdz. XV: Conciliorum Decreta, wyd. cyt. 677 (DS 1544).

97. JAN PAWEŁ II, Anioł Pański, 14 marca 1982 r.: Insegnamenti, V, 1 (1982), 861.

98. SOBóR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 16.

99. JAN PAWEŁ II, Anioł Pański, 14 marca 1982 r.: Insegnamenti, V, 1 (1982), 860.

100. PIUS XII, Orędzie radiowe do Krajowego Kongresu Katechetycznego Stanów Zjednoczonych w Bostonie (26 października 1946 r.): Discorsi e Radiomessagi, VIII (1946), 288.

101. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptor hominis, 15: AAS 71 (1979), 286-289.

102. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 3; por. 1 J 3, 9.

103. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do Biskupów Wschodniej Francji (1 kwietnia 1982 r.), 2: Insegnamenti, V, 1 (1982), 1081.

104. 1 Tm 3, 15 n.

105. Tekst sprawia pewną trudność w odczytaniu dlatego, że zaimek względny, który otwiera dosłowny cytat, nie jest zgodny z rodzajem nijakim „mysterion”. Niektóre rękopisy późniejsze zmieniły tekst poprawiając go gramatycznie; jednak Paweł zamierzał tylko włączyć do swego tekstu ów czcigodny tekst, służacy mu jako pełne wyjaśnienie.

106. Pierwotna gmina chrześcijańska wyraża swą wiarę w Ukrzyżowanego i chwalebnego, którego wielbią aniołowie i który jest Panem. Jednakże elementem zaskakującym w tym orędziu było „objawiony w ciele”; to, że odwieczny Syn Boży stał sitę człowiekiem, jest „wielką tajemnicą”.

107. 1 J 5, 18.

108. 1 J 3, 9.

109. 1 Tm 3, 1 5.

110. 1 J 1, 8.

111. 1 J 5, 19.

112. Por. Ps 51 [50], 7.

113. Por. Ef 2, 4.

114. JAN PAWEŁ II, Enc. Dives in misericordia, 8. 15: AAS 72 (1980), 1203-1207; 1231.

115. 2 Sm 12, 13.

116. Ps 51 [50], 5.

117. Ps 51 [50], 9.

118. 2 Sm 12, 13.

119. 2 Kor 5, 18.

120. 2 Kor 5, 19.

121. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 92.

122. SOBÓR WAT. II, Dekr. o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 13; por. Dekl. o wychowaniu chrześcijańskim, Gravissimum educationis, 8; Dekr. o działalności misyjnej Kościoła, Ad gentes, 11-12.

123. Por. PAWEŁ VI, Enc. Ecclesiam suam, III: AAS 56 (1964), 639-659.

124. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 1. 9. 13.

125. Por. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Paterna cum benevolentia: AAS 67 (1975) 5-23.

126. Por. SOBÓR WAT. II, Dekr. o ekumenizmie Unitatis redintegratio, 7-8.

127. SOBÓR WAT. II, Dekr. o ekumenizmie Unitatis redintegratio, 4.

128. ŚW. AUGUSTYN, Sermo 96, 8: PL 38, 588.

129. Por. JAN PAWEŁ II, Przernówienie do członków Korpusu Dyplomatycznego akredytowanego przy Stolicy Świętej (15 stycznia 1983 r.), 4. 6. 11: AAS 75 (1983), 376. 378 n., 381.

130. JAN PAWEŁ II, Homilia podczas Mszy św. z okazji XVI Światowego Dnia Pokoju (1 stycznia 1983 r.), 6: Insegnamenti, VI, 1 (1983), 7.

131. PAWEŁ VI, Adhort. apost. Evangelii nuntiandi, 70: AAS 68 (1976), 59 n.

132. 1 Tm 3, 15.

133. Por. Mt 5, 23 n.

134. Por. Mt 5, 38-40.

135. Por. Mt 6, 12.

136. Por. Mt 5, 43-48.

137. Por. Mt 18, 21 n.

138. Por. Mk 1, 4. 15; Mt 3, 2; 4, 17; Łk 3, 8.

139. Por. Łk 15, 17.

140. Łk 17, 3 n.

141. Por. Mt 3, 2; Mk 1, 2-6; Łk 3, 1-6.

142. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 8. 16. 19. 26. 41. 48.

143. Por. SOBÓR WAT. II, Dekl. o wolności religijnej Dignitatis humanae, 2. 3. 4.

144. Por. między wielu innymi przemówienia podczas Audiencji ogólnych: 28 marca 1973 r.: Insegnamenti, XI (1973), 294-296; 8 sierpnia 1973 r.: tamże, 772-775; 7 listopada 1973 r.: tamże, 1054-1056; 13 marca 1974 r.: Insegnamenti, XII (1974), 230-232; 8 maja 1974 r.: tamże, 402-404; 12 lutego 1975 r.: Insegnamenti XIII (1975), 154-156; 9 kwietnia 1975 r.: tamże, 290-292; 13 lipca 1977 r.: Insegnamenti, XV (1977), 710-712.

145. JAN PAWEŁ II, Anioł Pański, 17 marca 1982 r.: Insegnamenti, V, 1 (1982), 860 n. 14 s

146. JAN PAWEŁ II, Przemówienie podczas Audiencji ogólnej, 17 sierpnia 1983 r., 1-3: Insegnamenti, VI, 2 (1983), 256 n.

147. Hbr 4, 15.

148. Por. Mt 4, 1-11; Mk 1, 12 n.; Łk 4, 1-13.

149. Por. 1 Kor 10, 13.

150. Por. Mt 6, 13; Łk 11, 4.

151. 1 P 3, 2.

152. Por. Rz 6, 3 n.; Kol 2, 12.

153. Por. Mt 3, 11; Łk 3, 16; J 1, 33; Dz 1, 5; 11, 16.

154. Mt 3, 15.

155. ŚW. AUGUSTYN, In Iohannis Evangelium tractatus, 26, 13: CCL 36, 266.

156. KONGR. RYTÓW; Instr. o kulcie tajemnicy eucharystycznej, Eucharisticum mysterium (25 maja 1967 r.), 35: AAS 59 (1967), 560 n.

157. Ps 78 [77], 38 n.

158. Por. J 1, 29; Iz 53, 7. 12.

159. Por. J 5, 27.

160. Por. Mt 9, 2-7; Łk 5, 18-25; 7, 47-49; Mk 2, 3-12.

161. Por. J 3, 17.

162. J 20, 22; Mt 18, 18; por. także w odniesieniu do Piotra Mt 16, 19. Izaak ze Stella podkreśla w swym przemówieniu pełną komunię Chrystusa z Kościołem w odpuszczaniu grzechów: „Kościół nie może niczego odpuścić bez Chrystusa, a Chrystus nie chce niczego odpuścić bez Kościoła. Kościół może odpuścić tylko pokutującemu, czyli temu, którego Chrystus dotknął swą łaska; Chrystus zaś nie uznaje za usprawiedliwionego tego, kto gardzi Kościołem”: Sermo 11 (In dominica III post Epiphaniam I): PL. 194 1729.

163. Por. Mt 12, 49 n.; Mk 3, 33 n.; Łk 8, 20 n.; Rz 8, 29: „Pierworodny między wielu braćmi”.

164. Por. Hbr 2, 17; 4, 15.

165. Por. Mt 18, 12 n.; Łk 15, 4-6.

166. Por. Łk 5, 31 n.

167. Por. Mt 22, 16.

168. Dz 10, 42.

169. Por. J 8, 16.

170. Por. Przemówienie do penitencjarzy i Spowiedników Patriarchalnych Bazylik Rzymu na zakończenie Jubileuszu Odkupienia (9 lipca 1984 r.): „L´Osservatore Romano”, 9-10 lipca 1984 r.

171. J 8, 11.

172. Por. Tt 3, 4.

173. Por. SOBóR TRYDENCKI, Sesja XIV De sacramento Paenitentiae, rozdz. I i kan. 1: Conciliorum Oecumenicorum Decreta, wyd. cyt., 703 n., 711 (DS 1668-1670. 1701).

174. SOBóR WAT. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen Gentium, 11.

175. Por. SOBÓR TRYDENCKI, Sesja XIV De sacramento Paenitentiae, rozdz. I i kan. 1: Conciliorum Oecumenicorum Decreta, wyd. cyt., 703 n., 717 (DS 1668-1670, 1701).

176. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, 72.

177. Por. Rituale Romanum ex Decreto Sacrosanctum Concilli Oecumenici Vaticani II instaurntum, auctoritate Pauli VI promulgatum. Ordo Paenitentiae, Typis Polyglottis Vaticanis, 1974.

178. Sobór Trydencki używa złagodzonego określenia „ad instar actus iudicialis” (Sesja XIV De sacramento Parnitentiae rozdz. VI: Conciliorum Oecumenicorum Decreta, wyd. cyt., 707 [DS 1685]), dla podkreślenia różnicy w stosunku do trybunałów ludzkich. Do tej funkcji Sakramentu nawiązują nowe Obrzędy Pokuty, 6 b i 10 a.

179. Por. Łk 5, 31 n.: „Nie potrzebują lekarza zdrowi, ale ci, którzy się źle mają”, z zakończeniem: „Nie przyszedłem wezwać do nawrócenia sprawiedliwych, lecz grzeszników”; Łk 9, 2: „I wysłał ich, aby głosili królestwo Boże i uzdrawiali chorych”. Obraz Chrystusa-lekarza nabiera nowych i przejmujących rysów, gdy go porównamy z postacią owego „Sługi Jahwe” o którym Księga Izajasza prorokuje, mówiąc, że „On się obarczył naszym cierpieniem, On dźwigał nasze boleści” i że „w Jego ranach jest nasze zdrowie” (Iz 53, 4 n.).

180. ŚW. AUGUSTYN, Sermo 82, 8: PL 38, 511.

181. Por. ŚW. AUGUSTYN, Sermo 352, 3, 8-9: PL 39, 1558 n.

182. Por. Obrzędy Pokuty, 6 c.

183. Już poganie - jak SOFOKLES (Antygona ww. 450-460) i ARYSTOTELES (Rhetor., lib. I, cap. 15, 1375 a-b) - uznawali istnienie norm moralnych „boskich”, istniejacych „od poczatku”, wpisanych głęboko w serce człowieka.

184. O tej roli sumienia por. to co powiedziałem podczas Audiencji ogólnej (14 marca 1984 r.), 3: Insegnamenti, VII, 1 (1984), 683.

185. Por. SOBÓR TRYDENCKI, Sesja XIV Desacramento Paenitentiae, rozdz. IV De contritine: Conciliorum Oecumenicorum Decreta, wyd. cyt., 705 (DS 1676-1677). Jak wiadomo, do przystąpienia do Sakramentu Pokuty wystarczający jest żal niedoskonały, płynący bardziej z obawy niż z miłości: w akcie sakramentalnym jednak, pod działaniem łaski, która go przenika, penitent „ex attrito fit contritus” tak że Sakrament Pokuty w tym człowieku, który jest dobrze usposobiony, sprawia nawrócenie w miłości; por. SOBÓR TRYDENCKI, tamże, wyd. cyt., 705 (DS 1678).

186. Obrzędy Pokuty, 6 a.

187. Por. Ps 51 [50], 14.

188. O tych podstawowych aspektach pokuty mówiłem podczas Audiencji ogólnych: 19 maja 1982 r.: Insegnamenti V, 2 (1982) 1758-1762; 28 lutego 1979 r.: Insegnanmnti, II (1979), 475-478; 21 marca 1984 r.: Insegnamenti, VII, 1 (1984), 720-722. Do tego tematu odnoszą się ponadto przepisy Kodeksu Prawa Kanonicznego o szafarstwie Sakramentu i konfesjonałach (kan. 964, 2-3).

189. Temat ten omówiłem zwięźle podczas Audiencji ogólnej, 7 marca 1984 r.: Insegnamenti, VII, 1 (1984), 631-633.

190. Por. Rdz 4, 7. 15.

191. Por. 2 Sm 72.

192. Por. Łk 15, 17-21.

193. Por. SOBÓR WAT. II, Dekr. o posłudze i życiu kapłanów Presbyterorum ordinis; 18.

194. Obrzędy Pokuty, 7 b.

195. Por. Obrzędy Pokuty, 17.

196. Kan. 961-963.

197. Por. Ez 18, 23.

198. Por. Iz 42, 3; Mt 12, 20.

199. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. Apost. Familiaris consortio, 84: AAS 74 (1982), 184-186.

200. 1 P 1, 1 n.; 3, 8,