Chrześcijanie w imperium osmańskim
Włodzimierz Rędzioch
Islam pojawił się na Półwyspie Arabskim na początku VII wieku i w krótkim czasie rozprzestrzenił się na całym Bliskim Wschodzie. Wojska arabskie, podbijając coraz to nowe ziemie, szerzyły nową religię. Ekspansja islamu była zdumiewająco szybka: muzułmanie podbili regiony leżące na wschód od Arabii i dotarli aż do Indii; na zachodzie natomiast zniszczyli starożytną cywilizację chrześcijańską północnej Afryki, wtargnęli na Półwysep Pirenejski, przekroczyli Pireneje i zaczęli zajmować ziemie Franków. Zatrzymał ich dopiero frankijski władca Karol Młot, który w 732 r. pokonał wojska muzułmańskie pod Poitiers.
W VII wieku na Bliskim Wschodzie powstały kalifaty (kalifat to rodzaj organizacji polityczno-religijnej społeczności muzułmańskiej; państwo muzułmańskie na czele z kalifem): najpierw kalifat Umajjadów ze stolicą w Damaszku (661-750), następnie kalifat Abbasydów, którego centrum był Bagdad (750-1258). W Azji Mniejszej powstał sułtanat Turków Seldżuków, a następnie imperium osmańskie. Jego wojska zdobyły w 1453 r. Konstantynopol - wspaniałą stolicę cesarstwa bizantyńskiego. Turcy zmienili jego nazwę na Stambuł i uczynili stolicą swego imperium. W ten sposób islamskie imperium zawładnęło ziemiami, na których w pierwszych wiekach po narodzeniu Chrystusa powstał Kościół - trzy z czterech starożytnych patriarchatów (Jerozolima, Antiochia i Aleksandria) wraz z rzeszami ich wiernych znalazły się pod dominacją muzułmańską. W tej sytuacji powstał problem istnienia wspólnot chrześcijańskich w tzw. ummie ("umma" to wspólnota prawdziwych wiernych, tak określają się wyznawcy islamu).
Islam jest nie tylko religią, lecz także systemem społeczno-politycznym, dlatego określa również status chrześcijan w społeczeństwie islamskim. Już Mahomet, organizując pierwsze wspólnoty muzułmańskie, ustalił reguły współżycia z chrześcijanami i żydami (islam uważa chrześcijaństwo i hebraizm za tzw. religie Księgi), którzy zamieszkiwali Półwysep Arabski. Ich status określany jest słowem "dimmi", tzn. chronieni. W praktyce byli oni tolerowani, mieli wolność kultu i mogli pielęgnować swoje tradycje, musieli się jednak zadowolić niższą pozycją społeczną i prawną oraz płacić specjalny podatek.
Sytuacja chrześcijan w imperim osmańskim, pomimo wspomnianych powyżej regulowanych prawem ograniczeń, była szczególnie zadowalająca ze względu na stosowany tam system zwany millet ("millet" w dosłownym tłumaczeniu oznacza naród). W praktyce w imperium przyznawano różnorodnym grupom wyznaniowym specjalny status narodu-wspólnoty. Oczywiście, poszczególne millety nie utożsamiały się z jakimś terytorium, lecz z religią i kulturą mieszkańców. Na początku istniały cztery: muzułmański, hebrajski, greckoprawosławny i armeński. Najwyższy autorytet religijny danej grupy reprezentował millet przed sułtanem.
Tolerancja sułtanów i bliskie kontakty chrześcijan z Europą sprawiły, że wspólnoty chrześcjańskie rozwijały się bardzo dynamicznie nie tylko na płaszczyźnie religijnej i kulturalnej, lecz także społecznej i gospodarczej. Dzięki nowoczesnym szkołom chrześcijanie byli najlepiej wykształconą grupą społeczną w imperium. Szerzące się w tym środowisku europejskie idee liberalne sprawiły natomiast, że zaczęto wysuwać żądania unowocześnienia i reformy państwa.
Presja państw europejskich sprawiła, że w XIX wieku uznano również millet katolików obrządku wschodniego i ich specyfikę relgijno-kulturalną. Rezultatem podjętych wówczas reform było prawne uznanie równości wszystkich wspólnot.
Chrześcijanie na początku XX wieku stanowili znaczną część społeczeństwa (24%). Ich sytuacja demograficzna zaczęła się gwałtownie pogarszać po dojściu do władzy tzw. młodoturków, począwszy od masakry chrześcijan armeńskich w latach 1915-16 (ocenia się, że z różnych powodów zginęło wówczas ok. 1,5 mln Ormian).
"Niedziela" 49/2006